En moitas ocasións lendas de mouros e tesouros agochados están asociados aos lugares que albergan xacementos arqueolóxicos, o que facilita que o pobo teña memoria deles, e aínda que non lembre que eran ou que función tiñan aquelas estruturas do pasado, si saben que son lugares importantes.
Segundo nos di a RAG é: un Sepulcro prehistórico da época megalítica, formado por un dolmen ou anta cuberto por un montículo de terra de planta circular, de arredor de cinco metros de altura. O megalitismo (a cultura das grandes pedras) esténdese por un período de varios milenios no que hoxe é Galicia, dende o VI milenio antes de Cristo ata o 2000 a.C. aproximadamente, sendo estes enterramentos monumentais un dos elementos máis característicos da época.
Unha das mellores ferramentas da arqueoloxía para localización de xacementos é a toponimia; nomes coma mámoa, medoña, medorra ou lagoa (entre moitos outros) fan referencia á localización de ditas estruturas no terreo ao que dan nome.
En moitas ocasións lendas de mouros e tesouros agochados están asociados aos lugares que albergan xacementos arqueolóxicos, o que facilita que o pobo teña memoria deles, e aínda que non lembre que eran ou que función tiñan aquelas estruturas do pasado, si saben que son lugares importantes.
O túmulo da Medoña, a diferenza doutros lugares próximos coma a Costoira ou o Castro de Trelle, borrouse totalmente da memoria dos nosos devanceiros e só quedou dela o nome que lle deu ao monte. Con esa referencia toponímica Pablo e David Sabucedo comezaron os traballos de busca alá polo 2013-2014, e tras pensar nun principio que xa estaba desaparecida, demos con ela por casualidade. Ao ser o terreo chairo o montículo que fai a estrutura chamou de seguido a nosa atención. Só cunha ollada rápida vimos numerosos anacos de granito que se podían corresponder con restos da coroza da mámoa, e ao acceder a cima da mesma atopamos o cono de violación que nos permitiu ver as antas dos dolmen, e ao fin ter a certeza do nosos achádeo. O paso dos anos trouxo que a vexetación que o rodeaba e cubría medrara e agochando á vista a Medoña.
Cando a finais de 2019 formouse o grupo de Amigos do Patrimonio de Toén comezamos as tarefas para catalogalo, informando no concello do achádeo e sendo unha das tarefas principais da asociación a súa posta en valor. Traballos que a pandemia do covid interrompeu ata que o lume do 7 de agosto nos obrigou a intervir de urxencia.
Durante os traballos de documentación para a investigación da historia do municipio atopamos a que pode ser a referencia máis remota á Medoña:
O 11 de abril de 1133, en Ávila, o emperador Afonso VII amplía as terras que pertencían ao couto auriense, é dicir, as terras baixo xurisdición episcopal. Este privilexio é un documento clave para a historia do noso concello e parroquia, xa que moitos lugares do mesmo, coma Moreiras, será a primeira vez (polo que sabemos ata hoxe) que temos referencias históricas. Nel tamén se fai referencia ao túmulo de A Medoña aínda que baixo outro nome, o de Lacuna ou Lagoa, e xusto á carón de Moreiras: “et inde inter Lacunam et Morarias”, cando fai mención a que os novos lindes do couto pasan entre Moreiras e a “Lagoa”.
Por que se lle chama Lagoa? Da mesma forma que o topónimo de Medoña fai referencia a un túmulo megalítico, lagoa é un sinónimo do mesmo, pero que nos da aínda máis información, xa que indica que presenta unha abertura na estrutura, é dicir, o cono de violación. Que dito buraco se enchese de auga facía que se lles coñecese coma lagoas ou lagos antigos. Que presentase a abertura tamén nos da outra información, que o sepulcro xa fora violado e posiblemente saqueado naquel tempo; práctica moi habitual e que provocou a perda de moitísimos destes monumentos e dos reliquias que gardaban.
A visita dos técnicos de patrimonio o 12 de agosto deunos os primeiros datos de estudo da mámoa. O arqueólogo Manuel García Valdeiras, encargado da peritaxe, datou a ollo o túmulo ao redor do 4000 a.C.; sendo posiblemente unha mámoa de corredor, é dicir, tiña un corredor de acceso á cámara de enterramento.; que o radio oriental sexa máis largo que o occidental sería a característica que levou a pensar en que se trata deste tipo
de mámoa. Esta presenta dous metros de altura e un diámetro de 28 m; obsérvanse restos da coiraza de granito, e a acumulación destas pedras na cara norte responde a unha alteración do túmulo no pasado, polos posibles traballos agrícolas que se facían na zona, tamén é notable esa alteración ca leste e sur. O cono de violación, dun metro de fondo, mostra as antas, pezas, do dolmen, ou cámara funeraria; sendo visibles a pedra da cabeceira e as dúas laterais, así coma dúas de calzo entre a cabeceira e a lateral norte, outra lousa que se atopa sobre o cráter podería ser parte da tampa, teito, ou outra peza da cámara.
Os traballos de catalogación desenrolados pola Xunta, así coma unha futura inclusión do túmulo no catálogo municipal de xacementos daranlle a Medoña a protección oficial que buscabamos dende a asociación de Amigos do Patrimonio de Toén, sendo agora nosa labor a súa posta en labor e acondicionamento do monte para que os veciños poidan desfrutar dela e así preservar os últimos restos da nosa máis remota historia.